دروغهایی که اینترنت به من آموخت(2)
■ اعدام انقلابی!
مدتی پیش تصویر این نامه در برخی از سایتها و وبلاگها منتشر شد و طبق معمول! برخی آن را باور کرده و در وبسایتها و وبلاگهای خود به آن اشاره کردند. در این نامه، متنی آمده مبنی بر ماموریت دادن فلاحیان وزیر اسبق اطلاعات به محمود احمدینژاد برای اعدام انقلابی جمعی از زندانیان. جعلی بودن نثر آن که از اساس مشخص است. بعد هم نامههای اداری در آن تاریخ معمولاً با ماشینتحریر تایپ میشد اما این نامه فونتش «زر سیاه» است و مربوط به تایپ کامپیوتری است. یعنی در آن تاریخ نرمافزارهای فارسی موسوم به نشر رومیزی نظیر زرنگار با این گستردگی وجود نداشت و بعد از آن سال بود که نشر رومیزی کامپیوتری و فارسی توسعه یافت. گذشته از آن اصلاً چه کسی در ایران میداند «فرماندهی محترم جنگهای نامنظم»! چه صیغهای است و چه سمتی است!؟ اصلاً آن 702 نفر قبلی (و آن 4۶۰ یا 260 نفر!؟) چه کسانی بودهاند که این حجم وسیع اعدام در آن سال هیچ سابقهای و سر و صدایی نداشته است!؟ این یکی از ناشیانهترین هوکسهای بررسی شده بود.
■ نامههای عمر و یزدگرد
نامههای موسوم به نامههای عمر و یزدگرد سوم که در مدتهای اخیر بارها در سایتهای مختلف و با ورژنهای نوشتاری مختلف نیز بارها دست به دست و ایمیل به ایمیل! گشته از آن نوع هوکسهای مشهور مدتهای اخیر به شمار میرود. غیر از جعلی بودن متن نامهها که اینجا به آن اشاره شده، به طور کلی وجود چنین نامههای در موزهی لندن هرگز تایید نشده است.
■ تصویر برخورد موشک حزبالله به ناو اسرائیلی
در پی وقوع جنگ اخیر اسرائیل و لبنان سایتهای مختلف خبری مشتاق درج هر نوع اخبار تازه از درگیریها بودند. در این التهاب رسانهای، سایت «انجمن دفاع از مقاومت اسلامی لبنان و فلسطین» که سایت فارسی و رسمی حزبالله لبنان به شمار میرود عکسی را با عنوان صحنه برخورد موشکهای حزبالله به ناوچه اسرائیلی منتشر کرد که در آن لحظات به دلیل التهابات جنگ باورپذیر مینمود و در دهها سایت و حتی برخی نشریات این عکس منتشر شد.
فقط کمتر کسی در آن روزها از خود سوال کرد این عکس که از زاویهی یک هلیکوپتر (هلیکوپتر چه کسی؟ حزبالله!؟) گرفته شده با آن شکار لحظهی تر و تمیز از لحظهی انفجار توسط چه کسی گرفته شده و اگر هم توسط خود نیروهای نظامی اسرائیل یا خبرنگاران آن گرفته شده چگونه با این سرعت به دست این سایت رسیده است؟
مدتی بعد مشخص میشود که عکس مربوط به سال 1998 و از یک سایت استرالیایی در زمینه صنایع دفاعی با عنوان Defense Industry Daily برداشته شده است. منبع اصلی عکس
در این مطلب، خبر صحیح بوده و عکس نابجا و یا در حیطهی جنگ روانی و تبلیغاتی استفاده شده و با وجود کشف منبع این عکس، سایت مذکور همان مطلب را تا این تاریخ و با همان تیتر حفظ کرده است.(تصحیح میشود: دقیقاً همین امروز آن عکس را از گزارشهای تصویری بدون هیچ توضیحی برداشتند. کش گوگل ). اشاره مجدد: روز بعد کش گوگل تازه شده و دیگر نمایش داده نمیشود. کسانی که این مطلب را همان روز اول خوانده باشند آن را مشاهده کردهاند. عجب قایم «موشک»بازی شد!؟
■ تهران شهر ماهوارهها
مدتی این عکس نیز به عنوان عکسی از تهران که پشتبامهای آن را انبوهی از دیشهای ماهواره پوشانده در سایتها و حتی برخی مطبوعات دیده میشد. در نگاه اول به خاطر بافت ساختمانها به نظر میرسد واقعاً تهران باشد اما عکس ظاهراً تصویر شهری در لبنان است.
خود عکس واقعی است. خبر غیرواقعی ضمیمه و تیتر آن این گونه القا کرده که اینجا زاویهای از تهران است.
■ اینترنت در ایران برای همیشه قطع میشود!
چند سال پیش یک نفر (فرض کنید نویسنده همین وبلاگ!) مطلب طنزی نوشت با عنوان: «اینترنت در ایران برای همیشه قطع میشود!» در این مطلب به مصاحبهای خیالی با دکتر معتمدی وزیر سابق ارتباطات اشاره شده که در آن به طنز عنوان شده بود به خاطر بعضی آسیبها اینترنت را در ایران قطع کرده و تمامی سرویسدهندهها را جمع میکنیم. چند روز بعد یکی از سایتها با حذف جمله آخر که بر خیالی بودن این مصاحبه تاکید کرده عین همان مطلب را با این تیتر منتشر نمود: «جمهوری اسلامی طرحی را برای بستن تمامی مراکز خدماتی اینترنتی در دستور کار قرار داده است»! پس از آن برخی سایتهای دیگر خبری و سیاسی این مطلب را با آب و تاب بیشتر منعکس کرده و تحلیلهایی نیز در این رابطه ارائه دادند .
در اینجا هوکس و خدعهای در کار نبوده بلکه یک مطلب طنز موجب شده تا این گمان واقعی بودن ایجاد شود و نشر آن توسط یک پایگاه خبری و استفادهی سیاسی از آن، جنبهی طنزآمیز بودنش را از بین برده و جدی نمایش داده است.
● یک مثال دیگر
حال اگر محض مزاح یک خبر این گونه و به نحوی حرفهای تنظیم شود و به دستتان برسد یا در یک سایت خبری یا یک وبلاگ بخوانید چه واکنشی به آن خواهید داشت و وقتی خبر گسترش یابد اصلاً از کجا خواهید فهمید که اصولاً چنین اتفاقی نیفتاده است!؟ (توضیح این که تمام اینها غیرواقعی و مندرآوردی است! لطفاً جدی نگیرید!):
○ گفتگوی مهم تلفنی احمدینژاد و مرکل
«به نقل از یک منبع موثق در ریاست جمهوری، آقای احمدینژاد صبح روز گذشته حدود یک ساعت با خانم آنجلا مرکل صدراعظم آلمان گفتگوی تلفنی دوستانهای داشت. این منبع که نخواست نامش فاش شود گفت: خانم مرکل ضمن قدردانی از نامهی آقای احمدینژاد اظهار داشته از وی به طور رسمی جهت دیدار در آلمان دعوت به عمل خواهد آورد.
وی گفت: رئیس جمهور نیز ابراز امیدواری کرد که روابط فیمابین در این دیدار بهبود یابد. آقای احمدینژاد ضمن اشاره به روابط تاریخی ایران و آلمان و انتقاد از سیاستهای آمریکا و انگلیس، نقش مستقل آلمان در اروپا و جامعهی ملل را ستود و گفت آلمان همیشه مهمترین شریک تجاری ایران بوده و امیدواریم بدون فشار قدرتهای بزرگ این همکاریها ادامه یافته و گستردهتر شود.
این منبع افزود: صدراعظم آلمان در این گفتگو نسبت به شراکت در برنامههای هستهای ایران ابراز تمایل کرده و اظهار داشته که آلمان آمادگی دارد در این زمینه با ایران همکاری کامل نماید.
به نظر میرسد برخی کشورهای اروپایی بدون توجه به موقعیت ایران در آستانهی تحریم قصد دارند روابط غیرعلنی و تجاری خود با ایران را همچنان دنبال کنند».
در پایان آقای احمدینژاد ضمن انتقاد از چاقی خانم مرکل وی را به کم کردن وزن تشویق کرد!
با کمی عکس و رنگ و لعاب کمتر کسی متوجه میشود که متن این خبر به کلی ساختگی است. عصر انفجار اطلاعات و رشد انواع رسانههای بومی و مدرن از این مکافاتها نیز دارد! که تو خود دانی اگر زیرک و عاقل باشی...
● ماکیاولیسم خبری
شاید بعضی از اینها در طبقهی هوکسها قرار نگیرند و همان ترفند یا خدعهی هدفمند یا جنگ روانی مد نظر سازندگان آنها باشد. یعنی نوعی منافع خاص تبلیغی و سیاسی حتی برای دیگران به وجود آورد. برخی شبکههای ماهوارهای فارسیزبان کلیپهایی با مضامین سیاسی پخش میکنند که در آن از تصاویر مشهور اعدام باند موسوم به کرکسها که علاوه بر قتل و تجاوز خانوادههای بسیاری را داغدار کرده بودند با عنوان اعدام آزادیخواهان و مبارزان ایران استفاده میکنند که به طور مطلق عملی اشتباه است. یا عکس مشهور صحنه اعدام افرادی که به کودکی تجاوز کرده بوده و تحت عناوینی نظیر حمایت از همجنسگرایان در مورد آن تبلیغ میشود و روی این گونه عکسها و اخبار که واقعیت آن چیز دیگری است مانور داده میشود.
اینجا این واقعیت وجود دارد که مخاطبینی که در داخل ایران از اصل ماجرا خبر دارند نسبت به پیام آن رسانه حداقل در ذهنشان بازخورد منفی نشان میدهند و خودبهخود نوعی بیاعتمادی به آن رسانه در ذهنشان نقش میبندد حتی اگر آن را عنوان نکنند و حتی اگر موافق نظریات و سیاستهای آنان باشند. این در کوتاهمدت آنان را به سمت رسانههای رقیب خواهد کشاند. رسانههای مختلف به ویژه سایتهای خبری اینترنتی گاهی به دام این «سیاهچالههای اینترنتی» میافتند و سایتی اطلاعرسانی که هر خبری را تنها به دلیل مطابقت با منافع خود منعکس میکند استعداد بیشتری برای افتادن به این سیاهچالهها و پایین آمدن اعتبار دارد.
سوال این است که ما تا چه حد مجازیم که از ناآگاهی انبوه مخاطبین خود استفاده کنیم و بعد تکلیف این نقیضه یا پارادوکس که مخاطب را با اخبار جعلی درگیر میکنیم و بعد کشف میشود که ماجرا در اصل چیز دیگری بوده و انواع و اقسام بهتانها نیز به افراد بسته میشود، چگونه جبران میشود و آیا «هدف وسیله را توجیه میکند» میتواند جای سلامت خبری و انعکاس بیطرفانه و واقعی اخبار را بگیرد یا خیر؟ پاسخ به این سوال را کارشناسان رسانههای مختلف و خود مدیران این رسانهها باید بدهند.
● پیشنهادهایی به مدیران سایتهای خبری در این زمینه:
1- دانش فنی خود را در زمینهی وب و نرمافزارهای مختلف به ویژه نرمافزارهای گرافیکی بهبود بخشید.
2- به عکسها و مطالبی که ماهیتاً حاوی یک مضمون جنجالی به ویژه در مورد شخصیتها و افراد یا اخبار سیاسی و مسائل روز مخصوصاً مسائل سیاسی و مذهبی هستند و توسط افراد دیگری خارج از تیم عکاسی یا گزارش شما به دستتان میرسد، شک کنید و تا از صحت آن اطمینان نیافتهاید از درج یا لینک دادن به آن خودداری کنید.
3- از مشاوره فنی و محتوایی کارشناسان وب، ادبیات و سایر رشتهها بهره بگیرید. در صورت نیاز و ضرورت درج یک خبر داغ (و البته مشکوک!)، حتماً پیش از درج خبر این کار را در اولویت قرار دهید. حتی میتوانید از تجارب و مشاهدات وبلاگنویسان و افراد باتجربه در عرصهی اینترنت ایرانی که با اسامی و افراد و وقایع بیشتری آشنا هستند و یا رویدادهای سطح نت را رصد و مانیتورینگ میکنند بهره بگیرید.
4- همیشه به یاد داشته باشید که میتوان یک عکس را به نحوی دستکاری کرد که تشخیص آن از واقعیت حتی برای کارشناسترین افراد نیز دشوار باشد. بنابر این به تحلیل اجتماعی و سیاسی خبر و عکس و رخدادهای روز و ارتباط آن با عکس بیشتر دقت کنید.
5- بیشترین ترفندها در مورد مسائل روز اتفاق میافتد. این مسائل ممکن است جنبههای گوناگون سیاسی و مذهبی و اجتماعی داشته باشند. حتی ممکن است وقایع تاریخی گذشته نیز به نوعی با مسائل روز پیوند خورده و موضوع را قابل باور نشان دهد و یا مطلب مورد نظر تنها نوعی طنز باشد.
6 - اعتماد مخاطبین و انصاف را فدای تبلیغات زودگذر یا منافع و دیدگاههای سیاسی خاص نکنید. این شیوهها کهنه و مطرود است و به دروغپردازی تعبیر میشود. «افشاگری» در ادبیات رسانهای و سیاسی ما بد تعریف شده و به تعریفی دوباره و سالم در جهت روشنگری عامهی مردم نیاز دارد. بسیاری از هوکسهای سیاسی از این اشتیاق رسانهها برای کسب اخبار و گزارشهای داغ و مثلاً افشاگرانه استفاده میکنند و با آشکار شدن واقعیت، این صاحبان آن رسانهها هستند که لطمه میبینند.
6- بیشترین خطاها و به دام هوکس افتادنها توسط رسانههای ایرانی خارج از کشور با رویکرد افراطی به مسائل صورت میگیرد. تا از صحت یک خبر یا عکس و اثرات آن مطمئن نشدهاید، اعتبار رسانهی خود را مخدوش نکنید. به ویژه در زمینهی نام اشخاص و نام مکانها دقت داشته باشید. بر وبلاگها و سایتهای شخصی این خطاها حرجی نیست ولی وقتی تیمی با عنوان یک خبرگزاری یا پایگاه خبری به منبع نشر اخبار غیرواقعی مبدل شود به تدریج اعتبار خود را از دست میدهد.
7- اگر متوجه شدید محتوای یک خبر یا یک عکس خاص صحت نداشته و نوعی ترفند است، بلافاصله در صفحهی همان خبر و بهتر است که در بالای آن، توضیح ضروری را قید کنید. این موجب جلب اعتماد و احترام بیشتر مخاطب به سایت شما خواهد شد.
8- ترفندهای هدفمند و تحریف واقعیت برای منافع سیاسی نیز هیچ گاه جای سلامت خبری و اطلاعرسانی سالم و اگر هم شد لحن غیرجانبدارانه را نمیگیرند. به تجربه ثابت شده است که پایدارترین و موفقترین و قابل اعتمادترین رسانهها همین رسانههایی هستند که اگر چه در ظاهر لحن محترمانه و بیطرفانهای هم دارند اما هوشمندانه سیاستهای خود را نیز دنبال میکنند و موجب جلب مخاطبین بیشتر میشوند.
○ امید که این مطلب بلند به کار مدیران سایتهای مختلف خبری به ویژه کسانی که سایت جدیدی با فعالیت اطلاعرسانی میسازند، بیاید. خطاها اجتنابناپذیر هستند اما گاهی درج یک خبر یا عکس موقعیتهای دشواری نظیر سؤتفاهم و جنجال و بحران به وجود میآورد که رسانهها را ناگزیر از پاسخگویی یا تبعات آن و حتی به برخوردهای قضایی میکشاند که به دلیل پیچیدگی فنی و محتوایی ذاتی اینترنت و توسعهنیافتگی آن در ایران قضاوت در این مورد را دشوارتر میکند.
* در رابطه با تعاریف هوکس و شایعه در فضای مجازی میتوانید به این دو مقاله مراجعه کنید:
- پیامها و شوخیهای فریبنده (Hoaxes)
- فضای سایبر و شایعه